Douglas R. Hofstadter schreef in 1979 bijna 900 pagina’s vol over logica en systemen. Gödel, Escher, Bach: Een Eeuwige Gouden Band is een meesterwerk over systemen. Het staat vol ingenieuze puzzels, logica en paradoxen. Op een bepaalde manier is het net zo boeiend als het werk van Stafford Beer over organisaties (en hun structuur) als levensvatbare systemen!
Maargoed, ter zake.
Hofstadter stelt dat er twee manieren zijn om met formele systemen om te gaan. Een ´Mechanische modus´ en een ´Intelligente modus´. In de Mechanische modus benader je het systeem alsof je een ´machine´ bent en loop je alle mogelijkheden van het systeem langs totdat je een passende oplossing hebt. Hij stelt het gelijk aan het uitschrijven van alle mogelijkheden die een systeem biedt op een velletje papier. Uit de resultaten kies je vervolgens de best passende oplossing.
In de Intelligente modus benader je het systeem alsof je een ‘denkend wezen’ bent. Hij stelt dit gelijk aan het gebruiken van tekeningen, steno, berekeningen, omkeringen en het veranderen van de regels van het systeem om tot een juiste oplossing te komen. Met de resultaten beredeneer je wat de beste oplossing is.
Een interessant onderscheid. Zeker wanneer je het toepast op formele wiskundige systemen. Deze redenering is echter zeer goed toe te passen op de systemen waar maatschappelijk werkers, politieagenten en onderwijzers in gevangen zijn.
Het onderscheid tussen een ‘Mechanische modus’ en een ‘Intelligente modus’ is dan ook exact het onderscheid dat we maken in de publicatie De Professionele Professional. Op pagina 48 stellen wij dat er twee verschillende manieren zijn in de manier waarop professionals hun werk benaderen. Zie onderstaande tabel.
| Gaat uit van bestaande regeling | Gaat uit van wat nodig is |
| Gaat uit van eigen professie | Gaat uit van grenzen eigen professie en inschakeling relevante andere professies |
| Accepteert huidige manier van werken | Verbetert werkwijze als huidige manier van werken niet afdoende is |
| Denkt in problemen | Denkt in oplossingen |
| Denkt van binnen naar buiten | Denkt van buiten naar binnen |
| Voert werkzaamheden uit | Werkt vanuit visie en passie |
| Ziet informatie als gegeven | Blij! onderzoeken, is nieuwsgierig |
| Maakt geen uitzondering | Herkent en erkent uitzonderingen |
| Stelt zich formeel op | Gaat uit van positioneren en engageren |
| Gaat volgens het boekje | Erkent handelingsverlegenheid |
| Gaat uit van huidige taak | Creëert, als nodig, nieuwe taak/opdracht |
| Focust op eigen handelingen | Ziet eigen handelingen in groter geheel |
| Heeft macht | Heeft gezag |
| Negen tot vijf mentaliteit | Gaat voor de oplossing, ook als dat buiten kantooruren inzet vergt |
| Mechanische modus | Intelligente modus |
Het is mijn stelling dat professionals te veel handelen vanuit Hofstadter’s ‘Mechanische modus’ en te weinig vanuit zijn ‘Intelligente modus’. Professionals passen – over het algemeen – systemen op een mechanische manier toe op de werkelijkheid. Onder systemen versta ik onder meer wetten, computersystemen, organisaties, routinematig gedrag, procedures, beleid, overlegstructuren en andere afspraken. Formeel en informeel.
Professionals hanteren systemen te weinig vanuit de Intelligente modus als middel om problemen op te lossen.
Het is juist de Intelligente modus die op dit moment hard nodig is! De formele systemen die op dit moment gelden zijn niet sluitend. Dat geldt voor de systemen binnen een domein. Bijvoorbeeld de Jeugdzorg. Maar ook voor systemen in domeinen die een relatie met elkaar hebben. Bijvoorbeeld Justitie en Werk & Inkomen (scriptie in .doc-format). Ook de Kafkabrigade deed hier in 2007 onderzoek naar.
Als professionals professioneel willen gaan handelen moeten zij voor zichzelf de volgende vragen beantwoorden:
- Welke activiteiten in mijn werk voer ik uit als een Machine, omdat ik door het toepassen van de systemen dit probleem oplos?
- Welke activiteiten in mijn werk voer ik uit als een Intelligent wezen, omdat de systemen niet voorzien in een oplossing?
- Herken ik de situatie dat ik als een machine de systemen hanteer en toch het probleem niet oplos? Wat doe ik in die situatie?
Het antwoord op de laatste vraag spreekt voor zich. Er is maar één optie: handelen volgens de Intelligente modus. Ofwel de systemen op een manier toepassen zodat het probleem wel is opgelost. Dat kan betekenen dat ze soms op een andere, onverwachte manier worden gebruikt. De Mechanische modus helpt immers niet meer altijd bij het oplossen van maatschappelijke problemen.